ابن دانيال

شمس الدين محمد بن دانيال بن يوسف بن معتوق الخزاعى الموصلي ،اتلقب بـ الشيخ و الحكيم ( ام الربيعين، الموصل، 1249 - القاهرة، 1311 ) ، حكيم رمدى ( كحال ) و شاعر و فنان عاش فى مصر فى العصر المملوكى ، و اتفوق فى تأليف تمثليات خيال الضل وتصوير حياة الصنايعيه والعمال و الجاليات اللى كانت عايشه فى مصر فى زمنه ، واللهجات الخاصة بيهم و كان بيقلدهم بطريقة تضحك . من اشهر تمثلياته اللى لسه مخطوطاتها موجوده " طيف الخيال "، و " عجيب غريب " و " المتيم وضائع اليتيم ". من اشهر عرايسه كانت عروسه اسمها " عقود النظام فيمن ولى مصر من الحكام ".

ابن دانيال
معلومات شخصيه
الميلاد	سنة 1238   الموصل
الوفاة	5 نوفمبر 1310 (71–72 سنة)  القاهره
الحياه العمليه
المهنه	شاعر ،  وجراح
اللغه الام	عربى
اللغات المحكيه او المكتوبه	عربى

بتعتبر اعمال ابن دانيال تصوير حى لعصره. وصفه المؤرخ المقريزى بأنه كان " كثير المجون والشعر البديع، كتابه طيف الخيال لم يصنف مثله فى معناه" .

نشئته و نزوحه لمصر

اتولد ابن دانيال فى حى الاربعين فى الموصل فى فتره مضطربه و مليانه بالأحداث التاريخيه المهمه اللى كان من ضمنها غزو المغول بقيادة هولاكو لأرض الجزيرة ( العراق ) و بزوغ نجم دولة المماليك البحرية فى مصر. الموصل أياميها كانت مزدهره فى الادب و الثقافه.

درس ابن دانيال القرأن و دخل المدرسه و لما كان صبى دخل المغول ارض الجزيره و دمروا بغداد و قضوا على الخلافه العباسيه و إضطرت الناس و قتها تهرب على سوريا لغاية ما المغول دخلوا سوريا هى كمان ، فهربوا على مصر المعقل الآمن فى المنطقه. ابن دانيال كان من ضمن اللى نزحوا لمصر وقت هوجة المغول.

وصل ابن دانيال القاهره سنة 1267 ، و كان عنده بتاع 19 سنه. مصر وقتيها كان بيحكمها السلطان الظاهر بيبرس رابع سلاطين الدوله المملوكيه او خامسهم فى حالة إعتبار شجر الدر اولهم.

مصر بعد سقوط الخلافه فى بغداد و دخول المغول سوريا و تهديداتهم المستمره ليها بقت ام المنطقه و حصنها المنيع و مركزها الحضارى الوحيد ومقر الخلافه العباسيه الجديده اللى عملها الظاهر بيبرس فى القاهره.

عهد الظاهر بيبرس كان عهد حروب و معارك ضد الصليبيين و المغول، و كان راجل جد اتحمل مسئولية الدفاع عن مصر و المنطقه اللى كانت بتواجه مخاطر كبيره. فكان عهده عهد تقشف خالى من الترف و ما فيهوش أنس و فرفشه . لما وصل ابن دانيال مصر لقى الظاهر بيبرس لسه مطلع مرسوم يمنع الملاهى و الخمور و الحشيش و الدعاره.

بيحكى ابن دانيال انه لما وصل : " من موصل الحدباء الى الديار المصرية فى الدولة الظاهرية، سقى الله عهدها، و أعذب فى الجنان وردها وجدت تلك الرسوم دارسة، ومواطن انسها غير أنسة، عافية الاثار ، ساقطة الحد بالعثار، و غلب امر السلطان جيش الشيطان .. وتولى الخوان والى القاهرة، اهراق الخمور واحراق الحشيش، وتبديد المزور، واستتاب العلوق، واللواطي، وحجر البغاة " .

ابن دانيال اتأقلم بسرعه على مصر و ثقافتها، و بقى يتكلم بالمصرى زى المصريين و اتمصر خالص و بقى شاطر فى كتابة الشعر بألفاظ و روح مصريه زى : " يا سائلى عن حرفتى فى الورى .. و ضيعتى فيهم و إفلاسي. ما حال من درهم إنفاقه .. بأخده من أعين الناس " و " بعت عبدى و حمارى معا .. وبقت لا فوقى و لا تحتى " . و سبب شكوته المره دى انه حالته الماديه كانت صعبه و كان بيشتغل كحال يا دوبك أجره اللى بياخده " من أعين الناس " كان بيعيشه بالعافيه.

خيال الضل

نموذج حديث لخيال الضل

خيال الضل كان اياميها رايج فى مصر و مصدر من مصادر المتعه و الترفيه ، و كان كل المصريين من كل الطبقات بما فيهم السلاطين بيحبوا يتفرجوا على عروضه .

المصريين فى العصر المملوكى ، زى فى العصور التانيه ، كانو مرحين و بيحبوا الضحك و الفرفشه، ميزه للمصريين وسط منطقه جافه و متجهمه. ابن بطوطة اللى زار مصر ايام السلطان الناصر محمد بن قلاوون لاحظ الموضوع ده و وصف المصريين فى كتاب رحلاته بانهم " ذوو طرب وسرور ولهو " .

ابن دانيال رغم المحن و المآسى اللى عاشها كان شخص مرح و دمه خفيف و عجبه موضوع خيال الضل فدخل كاره و لقى نفسه فيه. كان هو اللى بيعمل كل حاجه، هو اللى كان بيألف التمث بعديه و حوارها ، و هو اللى بيخرجها ، و هو اللى بيلحن أغانيها ، و هو اللى بيصمم هدوم عرايسها ، و فوق كده كان هو كمان اللى بيحركها و بيتكلم و يطلع الأصوات .

خيال الضل كان فن و حرفه مش مجرد تهريج زى الأراجوز. و كانت له تمثليات بحوار بيتكتب قبل ما تتمثل، زى المسرحيات دلوقتى ، مش كلام إعتباطى بيتقال وقت العرض حسب الظروف. و كانت التمثليات اللى اسمها " البابات " بتعبر بطريقه مرحه عن مسائل إجتماعيه و سياسيه و أحداث شاغله بال المجتمع و الناس اياميها. فنان خيال الضل كان اسمه " مخيالى " و شغلانته كانت اسمها " مخايله ".

فى الاول ابن دانيال كان بيجمع بين شغلته فى المخايله و شغلته فى الكحاله، و كان عنده دكان كحل بيعالج فيه عيون الناس جوه باب الفتوح ، و بالليل كان بيقعد فى بيته يألف المسرحيات و الأشعار. لكن الحال المتعب ده ما دامش كتير ، لإنه اشتهر بسرعه و بقى مخايلى معروف بيروحوله الامرا و أكابر القاهره يطلبوا منه يروح لهم يقدم عروض خاصه ليهم و لضيوفهم فى قصورهم ، و كانو بيحبوه و بيدوه فلوس و هدايا و بيعزموه فى حفلاتهم عشان يرفه عن معازيمهم بخفة دمه و عروضه و أشعاره. عروض خيال الضل كانت بتتعمل فى مسارح مخصصه و اماكن عامه، لكن المخا بعديه كانو كمان بيروحوا يقدموا عروضهم فى الافراح و الحفلات.

ابن دانيال قعد ع الحال ده لغاية ما الدوله المصريه طلعت له مرتب ثابت من الديوان و بقى مبسوط مادى و حالته بقت عال العال . بيحكى المؤرخ ابن أيبك الدوادارى إن ابن دانيال كان " ممن يترددون الى الملوك من السادة الفضلاء فى ذلك العهد " و إنه كان من ضمن " جماعة من اهل الفضل والأدب، كانو ينهبون العيش بالاداب ويستخرجون لباب اللباب من اصحاب الألباب فى كل فن وباب "

بابات ابن دانيال " البابات الدانياليه "

مسرحيات خيال الضل كان اسمها " بابات " و مفردها " بابة " . معظم بابات ابن دانيال ضاعت و ما فضلش منها الا تلاته : " خيال الطيف " و مخطوطتها محفوظة فى دار الكتب و الوثائق القوميه فى القاهره ، و " عجيب وغريب "، و " المتيم والضائع اليتيم "

ابن دانيال كتب باباته على شكل حوار نثرى و شعرى بالمصرى الجميل .، و صور فيها حياة الشعب المصرى و الصنايعيه و ولاد البلد و الجاليات اللى كانت عايشه فى مصر اللى كان بيقدر يقلد طريقة كلامهم كويس و بطريقه فكاهيه. و خلق شخصيات كتيره زى عجيب الدين الواعظ ،و عسلية المعاجينى ، و عواد الشرماط ،و مبارك الفيال ، و ابو القطط ، و زغبر الكلبى ، و ناتو السودانى ، و أبو العجب صاحب الجدي. و أكتر من كده كانت عنده عروسه اسمها " عقود النظام فيمن ولى مصر من الحكام " !

مخطوطات ابن دانيال القيمه و النادره دى كسبت باهتمام كبير من جهة الباحثين و المؤرخين اللى درسوها بالتفصيل و حرروها و نشروها. و فيه مراجع بتقول إن البابات دى اتلاقت بالصدفه فى مخطوطه قديمه كان محتفظ بيها فى مكتبة " احمد تيمور باشا " و بعدين اتنقلت لدار الكتب المصريه، و اتعثر كمان على نسختين تانيين من المخطوطه دى ، واحده فى مكتبة الاسكوريال فى اسبانيا، والتانيه فى مكتبة استانبول فى تركيا. و بيعتقد الباحثين ان المخطوطات اللى اتلاقت دى اتدونت بعد وفاة الشيخ ابن دانيال .

بابة طيف الخيال

طيف الخيال بتعتبر أروع البابات الدانياليه التلاته. و فيه باحثين و ادباء و نقاد بيعتبروها أبدع مسرحيه اتكتبت فى تاريخ خيال الضل المصري. المؤرخ المقريزى و صف العمل ده بإنه " لم يصنف مثله فى معناه " . البابه دى رسمت صوره لواقع الحياه فى مصر فى القرن السابع هجرى / التلاتاشر ميلادى، بعاداته وتقاليده ولغته و ألفاظه. و البابه بتعرض باسلوب كوميدى - بيتسمى الفارس يعنى المهزله - نقد سياسى لاذع لحدث مشهور حصل أياميها، و هو إن السلطان الظاهر بيبرس جاب واحد اسمه " ابو العباس احمد إبن الخليفة الظاهر " على القاهره عشان يعمله خليفه عباسى. بطل البابه اللى اسمه " وصال " هو الصورة الكوميديه لأبو العباس احمد ده

بابة عجيب وغريب

عجيب وغريب مش تمث بعديه كامله متواصله لكن اسكتشات كوميديه مش مرتبطه ببعضها. ابطال البابه دى مجموعة شخصيات شعبيه من الصنايعيه و الحرفيين و البياعين اللى بيلفوا فى الأسواق والموالد و فى الشوارع وقت الأعياد. بابة عجيب وغريب بتعرض 27 شخصيه أساميها تاريفا، زى غريب الصافى ، وعجيب الدين الواعظ ، وحويس الحاوى ، و هلال المنجم ، و ميمون القراد ، و شدقم البلاغ صاحب الرمح والسيف وغيرهم . والبابة بتعتبر وثيقه تاريخيه و تسجيل شعبى وشاهد حى على العصر اللى عاش فيه ابن دانيال. وبتظهر البابه دى قدرة و براعة ابن دانيال على صياغة الألفاظ الشعبيه المصريه اللى كانت متداوله أياميها ، و لسه متداوله فى مصر لغاية دلوقتى ، و على تصوير الفساد الإجتماعى ، وده ضاف للبابه دى قيمه اجتماعيه.

بابة المتيم والضائع اليتيم

من الكوميديا بابة اليتيم والضائع اليتيم زى البابتين التانيين ، لكن من ناحية الاسلوب و المضمون بتختلف عنهم ، وبدرجة خلت باحثين يشكوا فى كونها من تأليف ابن دانيال، او إنها من تأليفه لكن بطريقه ما إتعرضت للمسخ والتحريف. بالمقارنه، اسلوب البابه دى اسلوب هابط و مليان مجون و خلاعة. لكن الباحثين اللى بيعتقدوا إنها من تأليف ابن دانيال بيبرروا اسلوب البابة بإنه بيتماشى مع الروح اللى كانت سايدة أياميها من الميل للمتع الحسيه والمجون. وبتضم البابه شخصيات انسانيه و شخصيات حيوانيه وجماديه. من ضمن الشخصيات الانسانيه الرئيسيه فى البابه : المتيم، و الذميم ، و بابا البيرم ، والحكم زيهون. و بتظهر فى الرواية ديوك وكباش وتيران و ملحقات ترابيزات الأكل كمان .

ابن دانيال بسمه فى عصر مضطرب

التلت بابات اللى فضلوا و نجيوا من الضياع، بعد كل المجون و الكوميديا اللى فيهم بتنتهى كلها باستثارة الضمير الدينى والأخلاقى و بتتختم بطلب التوبة والانابه .

ابن دانيال بسبب شغلته كحال فى القاهره القديمه كان متصل بطريقه مستمره بعامة الشعب ، و لإن خلفيته كنازح هربان من الموصول إتحامى بمصر كان بيحس بمعاناة الناس . فطلعت اعماله معبرة عن مشكلات الطبقه الكادحة فى المجتمع ، وآلام البشر فى المنطقه فى مرحله مضطربه من تاريخها، و عمل كده بالفكاهه و الكوميديا و بنشر الفرحه والبسمه بين الناس.

نزح ابن دانيال على مصر سنة 1267 ، و اتوفى فيها سنة 1311 ، وبكده يبقى عاش فى مصر بتاع اربعه و اربعين سنة إتمصر فيها بالكامل روح و ثقافه و لغه ، وشاف عهود اكبر سلاطين مصر من المماليك البحرية : الظاهر بيبرس ، و المنصور قلاوون ، و الأشرف خليل ، و الناصر محمد بن قلاوون.

المراجع

• ابن إياس: بدائع الزهور فى وقائع الدهور، تحقيق محمد مصطفى، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة.
• ابو بكر بن عبد الله بن أيبك الدوادارى : كنز الدرر وجامع الغرر، مصادر تأريخ مصر الاسلامية ،المعهد الألمانى للآثار الاسلامية، القاهرة 1971.
• ابن بطوطة : رحلة ابن بطوطة المسماة تحفة النظار فى غرائب الأمصار وعجائب الأسفار، دار الكتب العلمية، بيروت 1992.
• جمال الدين الشيال (استاذ التاريخ الاسلامي): تاريخ مصر الاسلامية، دار المعارف، القاهرة 1966.
• حمدى السعداوى، المماليك ، المركز العربى للنشر، معروف أخوان للنشر والتوزيع، الاسكندرية
• شوقى ضيف، الفكاهة فى مصر، القاهرة 1985
• قاسم عبده قاسم : عصر سلاطين المماليك - التاريخ السياسى والاجتماعي، عين للدراسات الانسانية والاجتماعية، القاهرة 2007.
• لطفى احمد نصار : وسايل الترفيه فى عصر سلاطين المماليك، الهيئة المصرية العامة للكتاب ، القاهرة 1999.
• المقريزى : السلوك لمعرفة دول الملوك ، تحقيق محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت 1997.
• الموسوعة الثقافية ، مؤسسة فرانكلين للطباعة والنشر، القاهرة - نيو يورك 1972